Từ những ngày đầu làm tài chính trong thời chiến, thu ngân sách bằng muối, cam, thóc… đến khi giữ trọng trách Bộ trưởng trong giai đoạn đổi mới, nguyên Bộ trưởng Bộ Tài chính Hồ Tế đã sống trọn vẹn gần 40 năm với Ngành. Không chỉ là người chứng kiến, ông còn “góp mặt” trong nhiều công cuộc cải cách lớn: từ thiết kế hệ thống thuế hiện đại, siết kỷ luật ngân sách, phát triển thị trường vốn, đến khởi xướng cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước... Câu chuyện đời ông là lát cắt sống động của hành trình hình thành một nền tài chính hiện đại – nơi từng quyết sách không chỉ mang giá trị chuyên môn, mà còn in đậm dấu ấn thời cuộc và khát vọng đổi thay vì sự phát triển của Đất nước.

Bắt đầu sự nghiệp trong ngành tài chính từ cuối những năm 1950, khi đất nước còn chia cắt và chiến tranh vẫn ác liệt, sau khi trải qua quá trình học tập tại Liên Xô, ông Hồ Tế bước vào nghề trong hoàn cảnh vô cùng thiếu thốn. Trụ sở Bộ Tài chính khi ấy chỉ là một ngôi trường tiểu học cũ nằm trên phố Tôn Đản, Hà Nội. Cơ sở vật chất tạm bợ, bàn ghế thô sơ, tài liệu chồng chất trong các tủ gỗ sờn cũ. Cán bộ công chức làm việc trong điều kiện vật chất nghèo nàn, nhiều người phải theo cơ quan sơ tán về các địa phương như Hải Dương, vừa làm việc vừa đảm bảo an toàn thời chiến.

Ông Hồ Tế hồi tưởng: “Tài chính lúc đó là làm để phục vụ kháng chiến, chứ không phải quản lý vĩ mô như bây giờ.” Câu nói ấy đã gói gọn tinh thần thời kỳ ấy - khi ngân sách nhà nước hầu như không có khái niệm dòng tiền. Thu ngân sách chủ yếu được thực hiện bằng hiện vật, tùy theo đặc sản từng vùng: thóc ở các kho lúa, muối từ đảo Bạch Long Vĩ, cam từ Xã Đoài… Cơ chế quản lý tài chính thời kỳ này thiên về hành chính phân phối, hơn là điều tiết kinh tế thị trường.

Tài chính nhà nước được vận hành bằng sự tin cậy và kỷ luật, phần nhiều dựa vào tinh thần tự nguyện của cán bộ và sự hỗ trợ của Nhân dân. Với ông Hồ Tế, đó là giai đoạn ông học nghề từ thực tiễn, thấm thía được giá trị của lòng tận tụy và ý chí phục vụ Đất nước bằng những việc tưởng như âm thầm nhưng lại vô cùng thiết yếu.

Sau khi đất nước thống nhất, Bộ Tài chính dần đảm nhiệm vai trò quan trọng hơn trong việc thiết kế chính sách vĩ mô. Đặc biệt, bước ngoặt đến vào đầu những năm 1990 khi Việt Nam bước vào giai đoạn Đổi mới sâu rộng. Đất nước vừa vượt qua khủng hoảng kinh tế - xã hội đầu thập niên 1990, yêu cầu về một hệ thống tài chính quốc gia hiện đại, hiệu quả và phù hợp với cơ chế thị trường trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Ông Hồ Tế lúc này giữ cương vị Thứ trưởng, rồi Bộ trưởng Bộ Tài chính từ tháng 6/1992 đến tháng 11/1996 – một giai đoạn nhiều thách thức nhưng cũng rất quyết liệt trong cải cách thể chế.

Dưới sự điều hành quyết liệt và tầm nhìn cải cách của Bộ trưởng Hồ Tế, ngành Tài chính đã bước vào một cuộc cách mạng thể chế toàn diện. Đây không chỉ là những điều chỉnh mang tính kỹ thuật, mà là sự tái thiết nền móng của toàn bộ hệ thống tài chính quốc gia. Trong đó, cải cách hệ thống thuế được xác định là trụ cột đầu tiên và mang tính sống còn.

Ông Hồ Tế cùng các cộng sự đã đặt quyết tâm thiết kế lại toàn bộ hệ thống thuế theo hướng hiện đại, công khai và minh bạch hơn. Hàng loạt sắc thuế mới đã được xây dựng và ban hành - tiêu biểu là thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế tiêu thụ đặc biệt - góp phần thay đổi tận gốc cách thức huy động nguồn lực cho ngân sách nhà nước.

Đồng thời, hệ thống thuế cải cách đã tạo lập một môi trường cạnh tranh lành mạnh giữa các doanh nghiệp, thúc đẩy sự phát triển năng động của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó cũng là tiền đề quan trọng để Việt Nam mở rộng hợp tác kinh tế với các quốc gia trong khu vực và trên thế giới.

Đến nay, những chính sách thuế được ban hành trong thời kỳ cải cách dưới thời Bộ trưởng Hồ Tế vẫn giữ vai trò là trụ cột của hệ thống thuế Việt Nam, tiếp tục phát huy tác dụng trong quản lý tài chính công và điều hành kinh tế vĩ mô.

Trụ cột thứ hai là đổi mới cơ chế quản lý ngân sách nhà nước theo hướng bao quát và hiệu quả hơn. Nếu trước đây, công tác thu - chi ngân sách còn mang tính thủ công, phân tán thì trong giai đoạn này, việc huy động, phân phối nguồn lực tài chính quốc gia đã có bước tiến rõ rệt. Bộ Tài chính dưới thời ông Hồ Tế đã xây dựng thể chế minh bạch hơn trong lập, phân bổ và giám sát ngân sách, góp phần siết chặt kỷ luật tài chính - ngân sách trên phạm vi toàn quốc.

Trụ cột thứ ba là tăng cường công tác kế toán, kiểm toán và thanh tra tài chính. Trong bối cảnh nền kinh tế chuyển mạnh sang hạch toán kinh doanh theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, yêu cầu đặt ra là phải gắn trách nhiệm sử dụng tài sản, vốn, vật tư, lao động với hiệu quả và lợi ích cụ thể. Từ đó, tinh thần tiết kiệm, chống lãng phí, phòng ngừa tham nhũng được đề cao. Nhiều biện pháp kiểm soát nội bộ và thanh tra chuyên ngành được triển khai, hình thành trật tự, kỷ cương trong lĩnh vực tài chính công.

Trụ cột thứ tư là xây dựng các chính sách tài chính nhằm thu hút đầu tư nước ngoài, viện trợ quốc tế và từng bước hội nhập tài chính toàn cầu. Trong bối cảnh Việt Nam mở cửa nền kinh tế, một chính sách tài chính cởi mở, linh hoạt và có tính hội nhập là điều kiện tiên quyết để tạo lòng tin với các tổ chức quốc tế và nhà đầu tư nước ngoài.

Trụ cột thứ năm - cũng là dấu ấn đậm nét nhất trong nhiệm kỳ của ông - chính là việc khởi xướng và thí điểm cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước. Đây là bước đi đầy táo bạo trong bối cảnh doanh nghiệp nhà nước vẫn giữ vai trò chủ đạo, tư duy quản lý bao cấp còn in đậm. Dù số lượng doanh nghiệp được chọn cổ phần hóa chưa nhiều, nhưng kết quả ban đầu đã xác lập một hướng đi đúng đắn cho tiến trình sắp xếp lại khu vực doanh nghiệp nhà nước trong các năm tiếp theo.

Ông Hồ Tế chia sẻ: “Không thể làm kiểu nửa vời. Phải có luật, có người hiểu nghề, và làm thật chắc chắn.” Cổ phần hóa lúc đó không chỉ đơn thuần là chuyển đổi sở hữu, mà còn là thay đổi tư duy căn bản về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế. Đó là một quá trình đầy thử thách, từ việc đàm phán với doanh nghiệp, xác định giá trị tài sản, đến chuyển giao và công khai thông tin - tất cả đều phải được thực hiện một cách minh bạch, thận trọng để tránh thất thoát, ngăn ngừa những tác động tiêu cực trong xã hội.

Trụ cột cuối cùng là hình thành và phát triển thị trường vốn - gồm thị trường trái phiếu Chính phủ, thị trường bảo hiểm, và đặc biệt là đặt những viên gạch đầu tiên cho sự ra đời của thị trường chứng khoán Việt Nam sau này. Đây là mảnh ghép không thể thiếu trong tiến trình hoàn thiện thể chế tài chính hiện đại, giúp đa dạng hóa nguồn lực huy động và phân bổ vốn trong nền kinh tế.

Vào đầu thập niên 1990, trong vai trò Thứ trưởng, rồi Bộ trưởng Bộ Tài chính, ông Hồ Tế là một trong những người trực tiếp tham gia các cuộc đàm phán quan trọng tại Câu lạc bộ Paris - nơi quy tụ các nước “chủ nợ” lớn của thế giới. Đó là thời điểm Việt Nam bắt đầu tái hội nhập kinh tế quốc tế, nhưng lại đang gánh trên vai khối nợ nước ngoài lớn, phần nhiều tồn đọng từ trước năm 1975, thậm chí từ thời Pháp thuộc.

Ông kể lại: “Để thuyết phục được họ khoanh nợ, giảm nợ, chúng tôi phải chứng minh rằng Việt Nam có khả năng trả nợ, có chiến lược kinh tế hợp lý và đang từng bước ổn định vĩ mô.” Những cuộc đàm phán ấy không có giáo trình hay tiền lệ. Phía Việt Nam phải xây dựng hồ sơ từ con số không, tìm cách giải thích, chứng minh năng lực trả nợ không chỉ bằng số liệu tài chính mà còn bằng cả uy tín và thiện chí hợp tác của một quốc gia mới thoát ra khỏi bao vây cấm vận.

Cuối cùng, những nỗ lực bền bỉ cũng mang lại kết quả đáng ghi nhớ. Nhiều khoản nợ lịch sử đã được xóa bỏ, trong đó có cả nợ phát sinh từ thời thuộc địa. Cánh cửa tài chính quốc tế được mở ra, tạo điều kiện để Việt Nam tiếp cận các nguồn vốn phát triển từ Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ Quốc tế và nhiều tổ chức tài chính toàn cầu khác. Không chỉ là một chiến thắng về kinh tế, đó còn là một thắng lợi mang tính chiến lược, giúp củng cố niềm tin của thế giới đối với Việt Nam đang trên hành trình đổi mới.

Trong hành trình làm nghề, có lẽ điều khiến ông Hồ Tế luôn day dứt trăn trở, nhưng cũng đầy tự hào, chính là việc tổ chức bộ máy và sử dụng con người. Đối với ông, tài chính không đơn thuần là số liệu, luật lệ hay ngân sách, mà trước hết là con người - những người hiểu việc, tận tâm, biết làm và dám làm.

Ngay từ những năm đầu đảm nhiệm cương vị lãnh đạo ngành Tài chính, ông Hồ Tế đã đặc biệt chú trọng đến yếu tố nhân lực. Ông luôn tin rằng: cải cách thể chế chỉ có thể thành công khi được dẫn dắt bởi những con người có trình độ, bản lĩnh và tinh thần cống hiến. “Làm gì thì làm, phải có người giỏi đứng mũi chịu sào,” ông từng nói.

Ông Hồ Tế luôn dành nhiều tâm huyết để tìm kiếm và phát triển thế hệ cán bộ kế cận. Ông có thói quen “nhìn người từ dưới lên trên”, không chỉ xem lý lịch mà còn quan sát quá trình làm việc, tinh thần trách nhiệm và khả năng thực thi của từng cán bộ, từ cấp phó phòng, trưởng phòng. “Người tài không chỉ ở những nơi nổi bật. Có khi họ đang lặng lẽ làm việc ở những vị trí bình thường, chỉ cần trao cơ hội đúng lúc, họ sẽ tỏa sáng,” ông chia sẻ.

Với tầm nhìn chiến lược, ông Hồ Tế cũng chủ động kết nối với các đơn vị khác để tìm người giỏi. Bởi theo ông, làm tài chính là làm việc liên ngành - đụng đến hầu hết mọi lĩnh vực của nền kinh tế. Vì vậy, để điều hành hiệu quả, cần có một đội ngũ cán bộ am hiểu nhiều chuyên môn khác nhau, không chỉ giỏi chuyên môn tài chính mà còn có tư duy tổng hợp, có năng lực tổ chức và nhạy bén với thực tiễn.

Một nguyên tắc nữa mà ông Hồ Tế luôn giữ trong điều hành nhân sự là không chọn người theo cảm tính hay vì sự quen biết. Ông chú trọng năng lực thực tế và tính cách làm việc. Ông quan niệm: “Người làm ngành tài chính phải có bản lĩnh, có đạo đức nghề nghiệp và tinh thần trách nhiệm cao. Không được phép cẩu thả, qua loa hay mưu cầu lợi ích riêng”.

“Gần 40 năm làm tài chính, tôi chứng kiến một hành trình rất dài: từ những ngày đi thu thuế bằng cam, muối đến lúc bàn về ngân sách điện tử; từ khi ngồi đàm phán nợ ở Paris đến những cuộc họp kín về cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước”, ông Hồ Tế chậm rãi hồi tưởng, giọng trầm tư, ánh mắt như vẫn dõi theo từng dấu mốc cũ.

Với ông, điều quý giá nhất không phải là chức danh hay hào quang của một vị Bộ trưởng, mà chính là cơ hội được sống trọn vẹn với nghề - được làm việc, học hỏi, cống hiến và trưởng thành giữa những thăng trầm của Đất nước. Trong suốt hành trình đó, điều khiến ông trân trọng nhất là những người thầy, người bạn, người cộng sự mà ông từng đồng hành - những con người nghiêm cẩn, giỏi nghề và tận tụy, âm thầm đóng góp vào từng thay đổi lớn lao của ngành Tài chính.

Giờ đây, ở tuổi 94, ông vẫn dành phần lớn thời gian trong một căn phòng nhỏ, nơi được ông gọi là "góc lưu giữ ký ức" của đời làm nghề. Trên những kệ sách cũ là các văn bản tài chính đã ố vàng, là những bức thư tay từ đồng nghiệp cũ, là tấm ảnh đen trắng chụp cùng những người bạn thuở sơ khai của ngành. Mỗi tờ giấy, mỗi dòng chữ như đều mang theo hơi thở của một thời đầy gian khó nhưng cũng đầy tin tưởng.

“Nghề tài chính dạy tôi sự cẩn trọng, sự nhẫn nại, và cả lòng biết ơn. Không có gì tự nhiên đến. Không có phép màu nào thay đổi được một đất nước - trừ khi có những con người dấn thân và kiên trì vì một mục tiêu lớn hơn bản thân mình”, ông nói, giọng lặng mà sâu, rồi lặng lẽ nhìn ra khung cửa sổ nơi ánh nắng chiều len qua kẽ lá, như để níu lại một thời đã qua.

Nhìn lại cả chặng đường, ông không hề thấy tiếc nuối. Trái lại, ông xem đó là một may mắn lớn của đời mình. “Tôi không học nhiều như bây giờ các cháu được học, nhưng tôi được làm nhiều, được chứng kiến nhiều, và nhờ vậy mà trưởng thành. Làm nghề trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt, được góp phần vào những chuyển đổi lớn lao của đất nước – đó là điều tôi biết ơn nhất”.

Nhắc đến vai trò của ngành Tài chính trong công cuộc kiến thiết quốc gia, ông Hồ Tế không giấu được niềm tự hào. Theo ông, ngay từ khi đất nước giành độc lập, Bộ Tài chính đã là một trong những bộ ngành trụ cột của Chính phủ. “Từ những năm đầu chỉ có vài trăm đồng trong kho bạc, thu bằng hiện vật là chính - muối, thóc, cam, gạo... đến nay ngành Tài chính đã trở thành mạch máu của nền kinh tế. Dù là thời chiến, thời kỳ Đổi mới hay giai đoạn hội nhập hôm nay, vai trò ấy vẫn luôn giữ vị trí trung tâm trong vận hành quốc gia”, ông khẳng định.

Dù đã nghỉ hưu nhiều năm, ông Hồ Tế vẫn theo dõi sát sao mọi bước chuyển động của Ngành. Khi được hỏi về cảm xúc trước sự phát triển của Bộ Tài chính hiện nay, ông xúc động: Trong bối cảnh Đất nước đang bước vào thời kỳ phát triển mới - với nhiều cơ hội nhưng cũng không ít thách thức - ngành Tài chính cần tiếp tục phát huy truyền thống đoàn kết, kỷ cương, đổi mới, để không chỉ hoàn thành nhiệm vụ Đảng và Nhà nước giao phó, mà còn thực sự là động lực cho quá trình quản lý và điều tiết kinh tế quốc gia.

“Tôi vào ngành năm 1958, lúc ấy mọi thứ còn rất sơ khai. Đến nay nhìn lại, tôi thấy tự hào vì đã được góp một phần nhỏ vào chặng đường dài đó, khiến ngành Tài chính bây giờ không ngừng phát triển mạnh mẽ. Tôi rất mừng vui”.

Câu chuyện kết thúc bằng một khoảng lặng. Ông ngồi lặng yên bên khung cửa, nơi ánh chiều vàng trải xuống chậm rãi. Có lẽ với ông, ngành Tài chính không chỉ là nơi làm việc - mà là nơi ông đã sống cả đời mình.

07:25 01/08/2025