Giới thiệu

Thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) đóng vai trò quan trọng, giúp luân chuyển hiệu quả các nguồn vốn trong xã hội một cách an toàn, tiết kiệm chi phí, giảm thiểu rủi ro. Đặc biệt, trong bối cảnh chuyển đổi số, thời đại Cách mạng công nghiệp 4.0, TTKDTM càng phát huy vai trò trong việc thúc đẩy tài chính toàn diện ở các địa phương, hướng đến mục tiêu tăng cường khả năng tiếp cận các dịch vụ tài chính cho người dân cả nước và nhóm người yếu thế tỉnh Quảng Ngãi nói riêng. Bài viết này phân tích những khó khăn, hạn chế trong thanh toán không dùng tiền mặt của người yếu thế trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi và đưa ra một số khuyến nghị nhằm phát triển hoạt động này trong thời gian tới.

Một số lý luận về dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt cho người yếu thế

TTKDTM là phương thức chi trả thực hiện bằng cách trích một số tiền từ tài khoản người chi chuyển sang tài khoản người thụ hưởng. Các tài khoản này đều được mở tại ngân hàng.

Theo Nghị định số 101/2012/NĐ-CP ngày 22/11/2021 của Chính phủ về TTKDTM: “Dịch vụ TTKDTM bao gồm dịch vụ thanh toán qua tài khoản thanh toán và một số dịch vụ thanh toán không qua tài khoản thanh toán của khách hàng”.

Hiện nay, thuật ngữ “người yếu thế” được coi là một thuật ngữ pháp lý nhưng vẫn còn nhiều quan điểm chưa thống nhất về nhóm đối tượng này trong xã hội. Đối với pháp luật của Việt Nam, nhóm người yếu thế gồm trẻ em, phụ nữ, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số… Bên cạnh đó, do yếu tố đặc thù về kinh tế - xã hội, pháp luật Việt Nam cũng quy định thêm một số nhóm người khác gọi chung là nhóm những người sống trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn do nghèo đói, bệnh tật và tác động của môi trường. Trong bài viết này, nhóm người yếu thế là những người đã và đang có khả năng lao động, nhưng họ có hoàn cảnh khó khăn và những người nghèo sống ở các vùng nông thôn, miền núi.

Từ giữa những năm 2000, Chính phủ đã tạo điều kiện để các ngân hàng phát triển dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt qua việc thực hiện chiến lược quốc gia về tài chính toàn diện, hướng đến mục tiêu tăng cường khả năng tiếp cận các dịch vụ tài chính cho người dân. Đến nay, Chính phủ, Ngân hàng Nhà nước cùng các bộ, ngành có liên quan đã ban hành nhiều văn bản triển khai thực hiện đến tất cả các chủ thể trong nền kinh tế cũng như xây dựng nhiều chương trình truyền thông hướng đến đồng bào khu vực nông thôn, miền núi và các nhóm người yếu thế trong xã hội nhằm thúc đẩy việc TTKDTM. Tuy nhiên, người yếu thế vẫn chưa có nhiều điều kiện sử dụng các dịch vụ có ứng dụng công nghệ cao và vẫn chủ yếu là thanh toán bằng tiền mặt.

Thanh toán không dùng tiền mặt cho người yếu thế ở Quảng Ngãi

Một số kết quả đạt được

- Thực hiện thanh toán các khoản chi ngân sách nhà nước bằng phương thức TTKDTM cho người hưởng lương, phụ cấp, trợ cấp và cung cấp hàng hoá, dịch vụ.

Trong năm 2023, hầu hết người hưởng chế độ trợ cấp bảo hiểm xã hội một lần và người hưởng trợ cấp thất nghiệp đều thụ hưởng qua tài khoản. Theo báo cáo của Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi, kết quả chi trả lương hưu, trợ cấp bảo hiểm xã hội qua phương tiện TTKDTM toàn tỉnh đến năm 2023: 58% số người nhận lương hưu, trợ cấp bảo hiểm xã hội hàng tháng, 84% số người nhận các chế độ bảo hiểm xã hội một lần. Số lượng người được chi trả các khoản chính sách ưu đãi người có công với cách mạng thông qua các phương thức TTKDTM đạt tỷ lệ 6,74%. Số lượng người được chi trả các khoản chính sách bảo trợ xã hội thông qua tài khoản đạt tỷ lệ 22,05%.

- Khuyến khích cá nhân, doanh nghiệp thực hiện thanh toán bằng hình thức TTKDTM đối với nộp thuế, phí, lệ phí, thanh toán hoá đơn định kỳ (điện, nước, viễn thông, học phí, viện phí)

Uỷ ban nhân dân tỉnh đã chỉ đạo các sở ngành liên quan thực hiện TTKDTM đối với việc nộp thuế, phí, lệ phí, phạt vi phạm hành chính, thanh toán hoá đơn điện, nước…trên địa bàn toàn tỉnh. Đến cuối năm 2023, có 10/27 chi nhánh ngân hàng phối hợp với Cục thuế tỉnh để thực hiện thu hộ ngân sách nhà nước các loại thuế; Có 12/27 chi nhánh ngân hàng kết nối với Công ty Điện lực Quảng Ngãi để thực hiện thu tiền điện bằng phương thức TTKDTM. Có 8/27 chi nhánh ngân hàng thực hiện thu hộ tiền nước qua tài khoản thanh toán.

Khó khăn, hạn chế

Thứ nhất, chưa gỡ bỏ được rào cản tâm lý, thói quen sử dụng tiền mặt của người yếu thế.

Việc sử dụng tiền mặt đã trở thành thói quen của người dân Việt Nam nói chung và tỉnh Quảng Ngãi nói riêng từ bao đời nay, đặc biệt là những người ở khu vực nông thôn, miền núi, phụ nữ, người lao động chân tay khả năng tiếp cận công nghệ còn hạn chế nên tiêu dùng tiền mặt ăn sâu vào tiềm thức của người dân. Vì vậy, khi thực hiện chuyển đổi số, các dịch vụ TTKDTM được áp dụng khiến cho đông đảo người dân yếu thế chưa bắt kịp, tâm lý chưa được thông suốt, ngại từ bỏ thói quen, không muốn sử dụng dịch vụ bởi việc thực hiện cần phải am hiểu công nghệ và tiến hành nhiều bước. Chính điều này đã làm cho tỷ lệ người dân khu vực nông thôn, miền núi ở Quảng Ngãi TTKDTM còn thấp. Theo thống kê của Ngân hàng Nhà nước tỉnh, hiện có khoảng 70% số người dân vùng nông thôn, vùng sâu vùng xa chưa có tài khoản ngân hàng.

Thứ hai, nhận thức của người yếu thế về những tiện ích của TTKDTM còn hạn chế.

Đặc điểm chung của người yếu thế là điều kiện kinh tế khó khăn do họ gặp nhiều thiệt thòi trong cuộc sống như trình độ văn hoá thấp, thậm chí có người còn không biết chữ, không được đi học; những người nghèo ở vùng nông thôn, vùng núi do đó nhận thức về những tiện ích của thanh toán không dùng tiền mặt còn hạn chế. Họ thường lao động chân tay với thu nhập thấp nên không có nhu cầu về việc sở hữu thẻ cũng như tài khoản ngân hàng. Chính điều này là trở ngại lớn trong việc đưa dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt đến với đối tượng này trong thời gian qua ở địa bàn tỉnh Quảng Ngãi.

Thứ ba, hạ tầng kỹ thuật còn hạn chế và phân bổ chưa đồng đều.

Mặc dù hiện nay tất cả các ngân hàng thương mại trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi đều triển khai dịch vụ TTKDTM, các dịch vụ nôp thuế, thanh toán tiền điện, tiền nước, thanh toán học phí, viện phí, chi trả chế độ bảo hiểm xã hội, an sinh xã hội đều được triển khai bằng TTKDTM nhưng số lượng các chi nhánh ngân hàng chủ yếu tập trung ở thành thị, hệ thống máy ATM, POS chủ yếu chỉ lắp đặt tập trung ở khu vực thành phố, các siêu thị, trung tâm thương mại, nhà hàng, thường không đặt phòng giao dịch tại các vùng nông thôn, miền núi bởi sẽ không tạo ra lợi nhuận, chỉ có Ngân hàng Chính sách xã hội và Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn là có phòng giao dịch tại các xã, huyện miền núi. Theo báo cáo của Ngân hàng Chính sách xã hội tỉnh, ngân hàng mới thực hiện cung cấp và sử dụng dịch vụ Mobile Banking đối với khách hàng của ngân hàng này từ tháng 3/2023 và đến 31/12/2023 chỉ có hơn 130 khách hàng sử dụng dịch vụ TTKDTM.

Một số giải pháp đề xuất

Mục tiêu triển khai thực hiện đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2022 – 2025 trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi là tạo sự chuyển biến tích cực về thanh toán không dùng tiền mặt trong nền kinh tế với mức tăng trưởng cao, đưa việc sử dụng các phương tiện TTKDTM trong xã hội thành thói quen của người dân ở khu vực đô thị và từng bước phát triển ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa; giảm chi phí xã hội liên quan đến tiền mặt. Để đạt được mục tiêu trên, cần có một số giải pháp thiết thực, cụ thể giúp người yếu thế không bị bỏ lại phía sau. Một số giải pháp được khuyến nghị như:

Một là, tạo thói quen cho người dân đặc biệt là người yếu thế về TTKDTM.

Thói quen sử dụng của người dân chính là cản trở lớn nhất đối với việc triển khai TTKDTM đối với nhóm người yếu thế trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi nói riêng và cả nước nói chung. Vì vậy, cần có nhiều giải pháp để nhóm người yếu thế dần thay đổi suy nghĩ và không còn nghi ngờ vào tính hữu dụng, sự an toàn của việc thanh toán không dùng tiền mặt. Cần lồng ghép các chương trình, kế hoạch hay các hoạt động hỗ trợ người yếu thế trong mua bán, tiêu thụ sản phẩm, vay vốn ưu đãi thông qua TTKDTM để người dân dần tiếp cận và gỡ bỏ tâm lý e ngại đối với việc sử dụng phương thức thanh toán hiện đại này.

Hai là, đẩy mạnh tuyên truyền, hướng dẫn người nghèo, người có hoàn cảnh khó khăn và người dân nông thôn, miền núi hiểu biết về TTKDTM.

Để người dân yếu thế có thể nhanh chóng đón nhận dịch vụ TTKDTM thì công tác tuyên truyền, hướng dẫn đến nhóm khách hàng này là vô cùng quan trọng. Cần triển khai kịp thời, đầy đủ các cơ chế, chính sách mới về thanh toán, khuyến khích, hỗ trợ thúc đẩy TTKDTM cho nhóm người yếu thế, bởi họ sống ở những khu vực xa xôi, khả năng tiếp nhận thông tin hạn chế. Tăng cường vai trò của các hội đoàn thể ở địa phương, các tổ chức tài chính vi mô ở các khu vực miền núi, nông thôn bởi họ là những tổ chức gần nhất với người dân nông thôn, được người dân tin tưởng nên khi họ tuyên truyền, hướng dẫn sẽ đạt hiệu qủa cao. Các tổ chức tín dụng đặc biệt là Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Ngân hàng Chính sách xã hội cần tăng cường các hoạt động marketing hướng dẫn khách hàng mở tài khoản, giao dịch thanh toán qua các phương tiện điện tử kể cả những giao dịch có giá trị nhỏ để những người yếu thế dần tiếp cận với công nghệ, với cách thức sử dụng phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt.

Ba là, tăng cường thêm đơn vị cung cấp dịch vụ TTKDTM tại các vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa để người yếu thế có thể tiếp cận dịch vụ dễ dàng.

Cần đa dạng các tổ chức cung ứng dịch vụ TTKDTM, cụ thể là phát triển các đại lý thanh toán tại các vùng sâu, vùng xa. Cho phép các tổ chức không phải ngân hàng triển khai hoạt động đại lý thanh toán ở khu vực nông thôn, miền núi.

Khuyến khích phát triển các sản phẩm, dịch vụ TTKDTM phù hợp với hành vi tiêu dùng ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo. Khuyến khích các doanh nghiệp viễn thông triển khai các giải pháp cung ứng thiết bị smartphone cho các đối tượng người dân nghèo, vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo,… tạo điều iện để người dân có thuê bao di động được tiếp cận dịch vụ internet và dịch vụ Mobile – Money.

Ngoài ra, cần có chính sách miễn giảm phí dịch vụ TTKDTM cho người cao tuổi, người nghèo, người có hoàn cảnh khó khăn, học sinh sinh viên, người dân khu vực nông thôn, miền núi và biển đảo của tỉnh.

Tóm lại, sự phát triển của TTKDTM là xu hướng tất yếu ở nhiều quốc gia, trong đó Việt Nam không phải là ngoại lệ. Với chiến lược phát triển tài chính toàn diện, Việt Nam nói chung và tỉnh Quảng Ngãi nói riêng tiếp tục triển khai, áp dụng các giải pháp ở cả tầm vĩ mô và vi mô để người nghèo, người có thu nhập thấp và người dân vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa tiếp cận, sử dụng dịch vụ TTKDTM trong thời gian tới.

Tài liệu tham khảo:

1. Ngân hàng Nhà nước tỉnh Quảng Ngãi (2022), Báo cáo tình hình triển khai thực hiện dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt năm 2022;
2. Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi (2022), Báo cáo tình hình triển khai chiến lược tài chính toàn diện quốc gia năm 2021;
3. Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi (2022), Kế hoạch số 144/KH-UBND về Triển khai thực hiện đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt giai đoạn 2022 – 2025 trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi;
4. Uỷ ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi (2024), Báo cáo số 24/BC-UBND về Tình hình triển khai Chiến lược Tài chính toàn diện quốc gia năm 2023;
5. Bảo Hoà (2023), Đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt, Báo Quảng Ngãi.