Thách thức từ sự thiếu hụt nhân lực chất lượng cao

Theo bà Vi Thị Hồng Minh - Phó Giám đốc Văn phòng Giới sử dụng lao động (VCCI), trong giai đoạn “chuyển đổi kép” tức là vừa số hóa, vừa xanh hóa nền kinh tế, nguồn nhân lực chính là yếu tố then chốt quyết định năng lực cạnh tranh của mỗi quốc gia và doanh nghiệp. Việt Nam đặt mục tiêu tham vọng đến năm 2030, kinh tế số chiếm 30% GDP và đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Vì vậy, để hiện thực hóa các mục tiêu này, việc chuẩn bị và phát triển nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu “số hóa” và “xanh hóa” phải được ưu tiên hàng đầu.

Thế nhưng theo đánh giá của các chuyên gia lao động, sự thiếu hụt nghiêm trọng nhân lực cho các ngành mũi nhọn như: công nghệ thông tin cần khoảng 150.000 kỹ sư/năm nhưng chỉ được đáp ứng 40 - 50%; ngành Công nghiệp bán dẫn cần 5.000 - 10.000 kỹ sư/năm nhưng khả năng cung ứng chưa đến 20%. Ước tính đến năm 2030, cả nước cần tới 2,5 triệu nhân lực cho chuyển đổi số, chưa kể các lĩnh vực năng lượng tái tạo, kinh tế tuần hoàn.

Bên cạnh tỷ lệ lao động có bằng cấp, chứng chỉ thấp thì nhiều người thiếu các kỹ năng mềm quan trọng như ngoại ngữ, giao tiếp, giải quyết vấn đề và tư duy số. Đặc biệt, với các ngành thâm dụng lao động như dệt may, da giày, lắp ráp điện tử… vốn sử dụng hàng triệu lao động cũng đang đối mặt với nguy cơ 70% việc làm có thể bị thay thế bởi robot và AI trong thập kỷ tới.

Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao” giai đoạn 2021 - 2024 vừa được trình Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho ý kiến đã cho thấy, mặc dù chất lượng nguồn nhân lực thời gian qua cơ bản đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, tới đây, bước vào kỷ nguyên mới, đất nước đang đứng trước nguy cơ thiếu hụt nhân lực chất lượng cao, nhất là những chuyên gia đầu ngành, “tổng công trình sư” cho các lĩnh vực khoa học, công nghệ then chốt.

Cùng với đó, cơ cấu ngành nghề đào tạo chưa hợp lý, chưa theo kịp nhu cầu thực tiễn. Tỷ lệ sinh viên học các ngành kinh tế, luật là cao, trong khi các ngành khoa học cơ bản, nông nghiệp lại có xu hướng giảm. Đáng nói, ước tính 30% sinh viên tốt nghiệp không làm việc trong lĩnh vực được đào tạo. Cơ cấu lao động chuyển dịch chậm, tỷ lệ lao động trong khu vực phi chính thức còn rất cao (chiếm 64,6%). Tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ còn thấp (đạt 28,3% vào năm 2024). Hiện cả nước còn khoảng 38 triệu lao động chưa qua đào tạo.

Chủ trương thu hút nhân tài đã được khẳng định ở cấp cao nhất, với mục tiêu thu hút ít nhất 100 chuyên gia đầu ngành về nước. Tuy nhiên, hành trình từ chủ trương đến thực tiễn vẫn còn nhiều gian nan. Một trong những rào cản lớn nhất là việc thiếu một bộ tiêu chí chung, đủ sức nặng để định danh chính xác “nhân tài”.

Trong khi đó, các quy định hiện hành còn rải rác, chủ yếu dựa trên bằng cấp, học vị. Chính điều này dẫn đến nguy cơ kép hoặc bỏ sót những chuyên gia “thực chiến” xuất sắc, hoặc chọn nhầm người có học vị cao nhưng thiếu năng lực thực tiễn và không thể tạo ra sản phẩm đột phá…

Linh động luân chuyển nhân lực công - tư

Theo bà Nguyễn Thị Lan Hương - nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội (Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội - nay là Bộ Nội vụ), phát triển nhân lực là điều kiện tiên quyết cho tăng trưởng xanh và kinh tế số. Nhân lực không chỉ là người thực thi mà còn là người đề xuất ý tưởng, ứng dụng công nghệ và tạo ra giá trị mới. Một đội ngũ chất lượng cao chính là lợi thế cạnh tranh bền vững nhất, hơn cả vốn và công nghệ.

Để làm được điều đó, doanh nghiệp cần chuyển đổi tư duy xem nhân lực là một khoản “đầu tư” chiến lược thay vì một “chi phí” cần cắt giảm. Cùng với đó, Chính phủ phải là người dẫn đường cho tầm nhìn phát triển, đặt người lao động vào vị trí trung tâm của sự sáng tạo. Chính sách phải đi vào thực tiễn với tinh thần hành động mạnh mẽ. Khi đó, nhân lực không còn là chi phí cần kiểm soát, mà là nguồn giá trị cần đầu tư…

Cũng theo báo cáo của Đoàn giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao” giai đoạn 2021 - 2024, có khá nhiều đề án, chiến lược dù đã được dày công nghiên cứu lại chưa được tổ chức thực hiện hiệu quả như: Chiến lược phát triển giáo dục nghề nghiệp năm 2021; Đề án phát triển nguồn nhân lực y tế giai đoạn 2023 - 2030; Đề án đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển công nghệ cao giai đoạn 2025 - 2035 và định hướng tới năm 2045... Bên cạnh đó, có 5/6 đề án, nhiệm vụ được Thủ tướng Chính phủ giao cho bộ, ngành triển khai Kết luận 52 của Ban Bí thư về xây dựng đội ngũ trí thức, đến nay chưa được ban hành.

Gợi mở việc giữa chân nhân tài tại phiên họp cho ý kiến về Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao” giai đoạn 2021 - 2024, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định cho rằng, không nên hiểu hẹp là giữ trong cơ quan nhà nước, mà rộng hơn là giữ họ ở lại Việt Nam. Theo đó, nay lao động làm việc trong khối công chức, mai có thể chuyển sang khối doanh nghiệp là chuyện bình thường. Chính vì vậy, các cơ quan cần nghiên cứu chính sách để có thể mời giám đốc doanh nghiệp về làm vụ trưởng hoặc ngược lại…