Các đối tác thương mại lớn đang thiết lập những hàng rào kỹ thuật mới khó khăn hơn, không chỉ là chất lượng sản phẩm mà còn trên toàn bộ quy trình sản xuất, từ dấu chân carbon đến điều kiện lao động. Trong bối cảnh đó, tìm kiếm các công cụ tài chính có khả năng vừa quản trị rủi ro, vừa thúc đẩy các thực hành bền vững, không còn là một lựa chọn tùy nghi mà đã trở thành một mệnh lệnh chiến lược.

Hợp đồng tương lai và ESG - mối cộng hưởng tiềm năng

Hợp đồng tương lai (HĐTL) nông sản, được vận hành tại Việt Nam thông qua Sở Giao dịch Hàng hóa Việt Nam (MXV), đã và đang chứng tỏ vai trò là một công cụ hiệu quả để quản trị rủi ro giá. Bằng cách cho phép nông dân và doanh nghiệp "chốt" giá bán sản phẩm từ trước, HĐTL giúp ổn định thu nhập và kế hoạch kinh doanh, giảm thiểu tác động tiêu cực từ sự biến động của thị trường.

Bên cạnh đó, ESG đã nổi lên như một chuẩn mực toàn cầu để đánh giá các rủi ro phi tài chính và cơ hội phát triển dài hạn của doanh nghiệp. Các nhà đầu tư ngày càng nhận thức rằng những công ty có hiệu suất ESG tốt thường có khả năng phục hồi cao hơn trước các cú sốc về môi trường, xã hội và quản trị, từ đó tạo ra giá trị bền vững hơn.

Sự kết hợp giữa hai công cụ này có thể tạo ra một cơ chế cộng hưởng mạnh mẽ. HĐTL cung cấp cơ chế tài chính để tưởng thưởng cho các thực hành nông nghiệp bền vững. Bằng cách gắn một điều khoản giá trị (ví dụ, một khoản phụ trội) với việc tuân thủ các tiêu chí ESG, thị trường có thể tạo ra một động lực kinh tế trực tiếp, khuyến khích người sản xuất chuyển đổi sang các phương thức canh tác thân thiện với môi trường và có trách nhiệm với xã hội. Ngược lại, bộ tiêu chí ESG cung cấp một khung tham chiếu khoa học để định nghĩa thế nào là "sản xuất bền vững".

Tuy nhiên, sự kết hợp này vấp phải một mâu thuẫn kỹ thuật cơ bản. Bản chất của HĐTL nằm ở tính chuẩn hóa (standardization) và tính đồng nhất (fungibility) của tài sản cơ sở, cho phép các hợp đồng có thể dễ dàng mua đi bán lại trên sàn. Ngược lại, hiệu suất ESG lại mang tính đặc thù và không đồng nhất (heterogeneity) giữa các nông hộ hay vùng canh tác. Ví dụ, lượng nước tưới trên một tấn cà phê có thể khác nhau đáng kể giữa hai trang trại liền kề. Việc giải quyết nghịch lý này là chìa khóa để thiết kế một sản phẩm HĐTL-ESG thành công, và nó đòi hỏi một nền tảng pháp lý vững chắc và linh hoạt.

Nền tảng pháp lý đang phân mảnh

Khung pháp lý hiện hành của Việt Nam cho thấy một bức tranh phân mảnh, nơi các quy định liên quan tồn tại trong những mảnh riêng biệt, thiếu sự kết nối. Một sản phẩm HĐTL nông sản liên kết ESG sẽ nằm ở giao điểm của ba lĩnh vực pháp luật, nhưng lại không rõ trang trong bất kỳ lĩnh vực nào.

Mảnh 1: Pháp luật về giao dịch hàng hóa tồn tại "điểm mù"

Cơ sở pháp lý cho hoạt động của các sở giao dịch như MXV là Luật Thương mại 2005, Nghị định 158/2006/NĐ-CP (được sửa đổi bởi Nghị định 51/2018/NĐ-CP) cùng các văn bản hướng dẫn thi hành. Chúng định hình một thị trường giao dịch hiện đại, nhưng lại chỉ tập trung vào các thuộc tính vật chất và thương mại của hàng hóa.

Một ví dụ điển hình là Tiêu chuẩn Quốc gia TCVN 4193:2014 về cà phê nhân. Tiêu chuẩn này nêu chi tiết các chỉ tiêu về độ ẩm, tỷ lệ tạp chất, số lượng hạt đen, vỡ, mốc... nhưng không có một dòng nào đề cập đến các yếu tố trong quá trình canh tác như việc sử dụng nước, thuốc trừ sâu, hay điều kiện làm việc của người lao động. Nói cách khác, theo luật hiện hành, hai lô cà phê có chất lượng vật lý tương đương được coi là hoàn toàn giống nhau, bất kể một lô được sản xuất theo phương pháp hữu cơ, tiết kiệm nước và một lô thì không. “Điểm mù" này là rào cản đầu tiên và lớn nhất.

Mảnh 2: Pháp luật về tài chính xanh chưa vươn tới thị trường phái sinh

Luật Bảo vệ Môi trường 2020 và Nghị định 08/2022/NĐ-CP được ban hành đã thiết lập một khung pháp lý chính thức cho tài chính xanh. Chúng đã đưa ra các định nghĩa quan trọng về "tín dụng xanh", "trái phiếu xanh", "danh mục phân loại xanh" (Green Taxonomy) – một hệ thống tiêu chí để xác định các hoạt động kinh tế thân thiện với môi trường.

Đây là một nền tảng rất quan trọng cho trụ cột "Môi trường" (E) của ESG. Tuy nhiên, phạm vi của các quy định này hiện chỉ giới hạn ở các công cụ tín dụng và thị trường vốn (trái phiếu). Còn các công cụ phái sinh, bao gồm cả HĐTL hàng hóa, hoàn toàn không được đề cập đến. Do đó, dù đã có định nghĩa về "dự án xanh", nhưng chưa có cơ sở pháp lý để liên kết định nghĩa đó với một sản phẩm trên các sàn giao dịch tập trung.

Mảnh 3: Pháp luật về chứng khoán - minh bạch nhưng khác phạm vi

Luật Chứng khoán 2019 và các văn bản hướng dẫn, đặc biệt là Thông tư 96/2020/TT-BTC, đã có những bước đi đầu tiên trong việc thúc đẩy công bố thông tin ESG. Thông tư này khuyến khích các công ty đại chúng niêm yết đưa các báo cáo về tác động môi trường và xã hội vào báo cáo thường niên. Sáng kiến chỉ số VNSI của HOSE cũng là một minh chứng cho thấy thị trường vốn đã bắt đầu quan tâm đến các yếu tố bền vững.

Tuy nhiên, các quy định này không có hiệu lực trực tiếp đối với hàng triệu nông hộ, hợp tác xã và các doanh nghiệp nông nghiệp chưa niêm yết – những đối tượng chính tạo ra tài sản cơ sở cho HĐTL nông sản. Nguyên tắc về sự minh bạch đã được thiết lập, nhưng nó chỉ là những gợi ý chứ không điều chỉnh chuỗi cung ứng nông nghiệp.

Sự phân mảnh này tạo ra một khoảng trống pháp lý đáng kể. Việc niêm yết một HĐTL-ESG sẽ đặt ra hàng loạt câu hỏi chưa có lời giải: Cơ quan nào (Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, hay Bộ Tài chính) sẽ chịu trách nhiệm chính trong việc phê duyệt và giám sát sản phẩm? Tiêu chí ESG nào sẽ được sử dụng làm chuẩn? Cơ chế xác thực và giải quyết tranh chấp khi có nghi ngờ về "tẩy xanh" (greenwashing) sẽ ra sao? Sự thiếu rõ ràng này là rủi ro pháp lý lớn nhất, ngăn cản các sáng kiến thị trường và dòng vốn đầu tư có trách nhiệm.

Kinh nghiệm quốc tế và lộ trình cho Việt Nam

Để vượt qua những thách thức pháp lý này, Việt Nam không nhất thiết phải bắt đầu từ con số không. Các sàn giao dịch lớn như CME Group và Euronext đã tiên phong trong việc ra mắt các sản phẩm phái sinh dựa trên chỉ số ESG. Quan trọng hơn, mô hình "phái sinh liên kết bền vững" (Sustainability-Linked Derivatives - SLDs) được chuẩn hóa bởi Hiệp hội Hoán đổi và Phái sinh Quốc tế (ISDA) cung cấp một khuôn khổ kỹ thuật vững chắc với cốt lõi là gắn kết một điều khoản tài chính với việc đạt được các chỉ số hiệu suất chính (KPIs) về ESG được kiểm toán bởi bên thứ ba.

Kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn Việt Nam gợi ý cho chúng ta một lộ trình chính sách gồm ba bước:

Một là, thành lập Tổ công tác liên ngành về tài chính nông nghiệp bền vững gồm Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước để phá vỡ các "mảnh" rời rạc và xây dựng một khung pháp lý thống nhất. Một thông tư liên tịch là một gợi ý tốt để định nghĩa và điều chỉnh các sản phẩm tài chính nông nghiệp bền vững, bao gồm cả HĐTL nông sản.

Hai là, xây dựng và ban hành "Danh mục phân loại xanh cho nông nghiệp" theo Nghị định 08/2022/NĐ-CP. Danh mục này cần chi tiết, xác định rõ các tiêu chí và KPIs về ESG cho từng ngành hàng nông sản chủ lực (cà phê, lúa gạo, thủy sản...). Nó cũng cần tích hợp, tận dụng các tiêu chuẩn hiện có như VietGAP, GlobalG.A.P., để giảm chi phí cho cả ban soạn thảo cũng như nông dân.

Ba là, triển khai chương trình thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) trong khi chờ đợi một khung pháp lý mới, nhà nước có thể cho phép MXV triển khai một sản phẩm HĐTL-ESG cụ thể, ví dụ như cà phê robusta. Chương trình này cần được vận hành dưới một quyết định hoặc thông tư thí điểm, trong đó quy định:

 - Mô hình sản phẩm: Có thể bắt đầu với mô hình đơn giản như tạo một hạng hợp đồng riêng cho cà phê có chứng nhận VietGAP/GlobalG.A.P.

- Cơ chế xác thực: Quy định về vai trò và tiêu chuẩn của các tổ chức chứng nhận độc lập; danh sách các tổ chức đủ năng lực thẩm định các tiêu chí ESG cho thị trường phái sinh.

- Cơ chế chống "tẩy xanh": Chế tài xử lý đối với hành vi cung cấp thông tin sai lệch. Đồng thời có thể tích hợp các công nghệ số để truy xuất nguồn gốc và tăng tính minh bạch.

- Cơ chế niêm yết quốc tế: Mã hàng thử nghiệm cần được MXV và các sàn trong nước liên thông niêm yết trên các sàn quốc tế uy tín như ICE/CME.

Đổi mới tài chính để mở rộng độ bao phủ

Việc tích hợp ESG vào HĐTL nông sản trước hết là xây dựng một sản phẩm tài chính, nhưng ý nghĩa của nó chắc chắn vượt xa một sự đổi mới tài chính thuần túy. Nó là một bước đi chiến lược, một công cụ chính sách mạnh mẽ để định hướng lại dòng vốn và thực hành sản xuất trong toàn ngành nông nghiệp.

Người nông dân có thêm động lực tài chính để sản xuất bền vững, doanh nghiệp có công cụ để quản trị rủi ro kép (giá cả và bền vững), nhà đầu tư có một kênh đầu tư có trách nhiệm. Và cuối cùng, nông sản Việt Nam nâng cao được vị thế và khả năng cạnh tranh trên thị trường toàn cầu với ưu thế nắm quyền quyết định giá, điều mà người Malaysia đã từng làm với sản phẩm dầu cọ thô.